با خواص اسپند یا سپند آشنا شوید
اسپند ( به انگلیسی : Peganum harmala ) که آن را با نام اسفند نیز میشناسند، از گیاهانی است که در ایران بسیار مورد استفاده قرار میگیرد و نام آن به گوش ایرانیان آشناست. دانه های اسپند را در ایران بطور معمول از طریق سوزاندن آنها مصرف میکنند و مردم معتقدند که اسپند دود کردن، برای چشم زخم خوب است. این گیاه فواید مختلفی دارد که درطب سنتی به آنها اشاره شده است و البته اسپند دارای مقادیری ترکیبات سمی است که باید در مصرف آن نظارت متخصص لحاظ شود. برای آشنایی بیشتر با این گیاه، تا انتهای مطلب با ما همراه باشید.
از امام صادق(ع) درباره‌ی اسپند و کندر سوال شد؛ پس آن حضرت فرمود: «هیچ ریشه‌ای از گیاه در زمین نمی‌جنبد و هیچ شاخه‌ای در آسمان بالا نمی‌رود مگر آن‌که خداوند فرشته‌ای را ماموریت داده تا آن را به قطعات خرد شده تبدیل کند یا به سرنوشتی که دارد برساند. شیطان (میکروب) از هفتاد خانه می‌گریزد که در نزدیکی خانه‌ای باشد که در آن اسپند است و شفا از هفتاد بیماری در اسپند است که آسان‌ترین آن خوره است، پس دود کردن اسپند را از یاد نبرید. ولی کندر منتخب و برگزیده‌ی پیامبران سابق است و حضرت مریم (ع) از آن، کمک گرفت و هیچ دودی سریع‌تر از دود کندر به آسمان بالا نمی‌رود. دود کندر میکروب‌ها را دفع و آفات و بلاها را طرد می‌کند؛ پس دود کردن کندر را از یاد نبرید. (بحار ج ۵۹ ص ۲۳۴)
گیاه شناسی
اسپند نوعی سُداب وحشی است. گیاهی است علفی، پایا و بوته‌ای که ارتفاع آن تا ۵۰ سانتی‌متر می‌رسد. دارای برگ‌های فراوان و سبز با تقسیمات سه‌تایی نامنظم، باریک و دراز. گل‌های نسبتا بزرگ این گیاه، پنج کاسبرگ تقریبا سفید رنگ و پنج گلبرگ بلند به رنگ سفید مایل به سبز دارند. میوه‌ی گیاه پوشینه، کروی، دارای سه لُب و به قطر ۸ میلی‌متر بوده و حاوی دانه‌های قهوه‌ای مایل به سیاه فراوانی است. قسمت مورد استفاده‌ی این گیاه، دانه‌های آن است.
در تعریف این گیاه در منابع طب سنتی ایران می‌خوانیم: اسپند بر دو نوع است؛ نوعی از آن دارای غلاف‌های گرد و کمی سرخ است که تخم‌های سیاه رنگی به اندازه‌ی خردل دارد و بوی زیادی ایجاد می‌کند و در بیشتر موارد، مراد از اسپند همین نوع است. نوع دوم، برگ‌هایی مایل به رنگ سفید و گل‌های خوشبویی شبیه گل یاسمن سپید دارد و غلاف دانه‌ی آن درازتر و سپید رنگ است که آن را «حُرمل سپید» می‌نامند.
اسپند گیاهی است دارای ارتفاعی بطول حدود ۳۰ تا ۵۰ سانتی متر. ظاهر آن بوته مانند، دارای برگ‌های سبز با تقسیمات باریک و دراز و نامنظم است. گل‌های آن درشت و دارای کاسبرگ نازک و گلبرگ بزرگ برنگ سفید مایل به سبز، میوه آن پوشینه و حاوی دانه‌های متعدد برنگ سیاه است.
از دانه های اسپند هزاران سال است که در بسیاری مراسم آیینی و معنوی فرهنگ های مختلف دنیا، به خصوص در فرهنگ های باستانی خاورمیانه استفاده می شود. اهمیت و تقدس اسپند در طول تاریخ به قدری زیاد است که برخی از تاریخ دانان بر این باورند که گیاه اسطوره ای – باستانی هوم ( سانسکریت: soma، گیاهی بسیار مقدس ملقب به گیاه خدایان که هم در اوستای زرتشت و هم در متون مقدس ریگ‌ودا آیین هندو به آن اشاره شده ولی هویت واقعی آن در طول تاریخ فراموش شده است) همان اسپند است.
رُستنگاه
گیاه اسفند در چین، مغولستان، روسیه، پاکستان، افغانستان، عراق، اردن، یونان، مناطق مدیترانه‌ای شمال آفریقا، ترکیه، سوریه، هند و همچنین در بسیاری نقاط ایران از جمله اطراف تهران، قم، قزوین، کرج، تبریز، کرمان، نواحی مختلف فارس، سیستان و بلوچستان، نواحی مختلف خراسان، سمنان، دامغان و حواشی کویرهای ایران می‌روید.
طبیعت
بر مبنای متون طب سنتی ایران، طبیعت اسپند در سوم گرم و دوم خشک است و قوتش تا چهار سال باقی می‌ماند.
تاریخچه
در ترکیه کپسول های خشک شده ی اسپند را برای محافظت از چشم بد در خانه ها و داخل ماشین‌ها آویزان میکنند. در مراکش برای محافظت در برابر جن به شدت رواج دارد. در سوریه، عراق، عربستان سعودی، اردن و بسیاری کشورهای دیگر، مانند ایران دانه های خشک اسپند را برای محافظت از چشم و نظر غریبه ها در آتش می ریزند و با خواندن دعای خاصی که در هر فرهنگی متفاوت است، دود آن را به سمت خود و اطرافیان و اطراف محل فوت می کنند. این آیین توسط پیروان مذاهب مختلف از جمله اسلام، زرتشت، مسیحیت، یهودیت و هندوئیسم اجرا می شود. در بعضی از نسخه های دعاهایی که در حین این مراسم خوانده می شود، نام یک پادشاه باستانی زرتشتی به نام نقشابند برده می شود که گفته می شود او اولین بار این دعا را از پنج فرشته‌ی نگهبان به نام یزد‌ها دریافت کرده است. رسم سوزاندن اسپند در آتش برای دود تطهیر دهنده‌اش تا قسمت هندی کشمیر هم نفوذ کرده است و در آنجا در مراسم عروسی وداها برای دور کردن تاریکی از زندگی جدید عروس و داماد آن را می سوزانند.
در ایران و ترکیه از اسپند رنگی قرمز تهیه می کردند که به قرمز ایران معروف بود و از آن برای رنگ کردن پشم و تولید قالی و فرش استفاده می کردند. درواقع چیزی که این رنگ قرمز در جوشانده‌ی اسپند را به وجود می آورد، همان آلکالوئیدهایی هستند که خواص روان گردان اسپند را به آن می دهند، و برای به دست آمدن چنین رنگ غلیظی که برای رنگ کردن پشم مناسب باشد، درصد بسیار بالایی از آلکالوئید حل شده لازم است؛ در چنین غلظت بالایی این آلکالوئیدها می توانند از راه تماس با پوست وارد بدن شده و تاثیرات روان گردان بگذارند. از آنجایی که قالی بافان قدیم مدام با این رنگ ها به طور مستقیم تماس داشته اند، بسیاری از تاریخ دانان اعتقاد دارند که داستان های مربوط به قالیچه های پرنده، و همچنین طرح و نقش های هندسی روی فرش های ایرانی، هردو نتیجه ی تاثیرات آلکالوئیدهای درون رنگ های گرفته شده از اسپند بر روی قالی بافان هستند.
خواص درمانی اسپند
در طب ایرانی برای این گیاه اثرات درمانی فراوانی ذکر شده است از جمله:
– رطوبت‌های سینه و ریه را خشک می‌کند.
– بادهای روده‌ها را تحلیل می‌برد.
– نیروی جنسی را تقویت می‌نماید.
– ترشح شیر را زیاد می‌کند.
– مُدر و قاعده‌آور است.
– مسهل سودا، بلغم غلیظ و ضد کرم کدو است.
– خلط‌های غلیظ و لزج را می‌برد و ادرار و بول را زیاد می‌کند.
– ترکیبات مختلفی از اسپند برای درمان تنگی نفس، سرفه‌های رطوبی، سردرد مزمن، صرع، نازایی، دردهای سیاتیکی، تقویت اعضا و رفع سستی آنها، سیاه کردن مو، بیماری‌های ریه و کبد، سنگینی گوش و کَری و طنین در گوش، درد دندان و… در متون طب ایرانی شرح داده شده است که در تمامی موارد فوق، توصیه و تشخیص پزشک متخصص طب سنتی ضروری است.
– همچنین جهت بهبود آسم، کولیک، دیس‌منوره، تب، سنگ مثانه، هیستری، یرقان، لارنژیت، مالاریا، نورالژی، سرطان، پارکینسون و روماتیسم از اسپند استفاده می‌شود.
– از دانه‌های اسپند در یونان برای چشم‌درد و به عنوان کرم‌کش، قاعده‌آور، مُسکن و مُعرّق، در هندوستان جهت درمان سفلیس و در آفریقای شمالی برای پایین آوردن تب استفاده می‌شده است. در نواحی استوا از دانه‌های اسپند به عنوان ادویه و در الجزایر از روغن دانه‌ها استفاده می‌شود.
– در طب سنتی عصاره‌های گیاهی اسپند جهت افزایش ترشح شیر، دفع ترشح شیر، دفع کرم‌های روده، درمان روماتیسم، افزایش قدرت جنسی و نیز به عنوان یک مسکن جهت رفع درد معده به کار می‌رود.
ترکیبات شیمیایی
گیاه اسپند دربردارنده مواد ضد میکروبی از نوع فلاونوئیدها و آلکالوئیدها می‌باشد، که این مواد در بخش‌های مختلف آن (دانه، کالوس و نهال) زیاد یافت می‌شود. از جمله آلکالوئیدهای مهم آن می‌توان به هارمین: ٪۰،۴۴ الی ٪۴،۳ هارمالین: ٪۰،۲۵ الی ٪۵،۶ هارمالول و پگانین و آلکالوئیدهای کینازولین اشاره کرد.
اثرات دارویی و طرز استعمال
۱- اثر خواب‌آور: از دانه‌های گیاه اسپند که به شکل خوراکی مصرف می‌شود می‌توان به عنوان داروی خواب‌آور استفاده نمود.
۲- ضدکرم: دانه‌های اسپند را برای از بین بردن کرم‌های انگلی روده مستقیما می‌توان خورد.
۳- ضدعفونی کننده: از قدیم الایام به طور سنتی از دود دانه‌های اسپند برای در امان ماندن از بلایای طبیعی استفاده می‌شده است ولی بعدها مشخص شد که این دود از بین برنده‌ی میکروب‌های بیماری زا است.
مضرات و میزان مصرف
بر اساس آموزه‌های طب سنتی ایران اسپند برای گرم‌مزاجان مضر است و سردرد، قی و دل‌بهم‌خوردگی می‌آورد.
مصرف میزان زیاد و بدون دستور پزشک اسپند می‌تواند باعث مشکلات روانی، استفراغ، افزایش بزاق، دیدن مناظر رنگی و رعشه (لرزش) شود.
مقدار کم هارمین باعث تحریک مغز و مقدار زیاد آن باعث سرکوب سیستم عصبی مرکزی می‌شود. اثرات هالوسینوژنی هارمین با مصرف خوراکی حدود ۲۵ میلی‌گرم آن ایجاد می‌گردد.
استفاده‌ی بیشتر از حد دارویی آن ممکن است باعث سقط جنین، استفراغ، افسردگی و توهم‌زایی گردد.
اگر چه گیاه اسپند در گذشته به عنوان یک گیاه دارویی مورد استفاده بوده است و هنوز هم در بعضی نقاط دنیا از آن استفاده می‌شود، ولی نباید عوارض سمی مختلف آن را از نظر دور داشت.
