گیاهان دارویی سودمند در فصل بهار
در این میان فصل رویش و بعضا برداشت بسیاری از گیاهانی فرا رسیده که یا فی‌نفسه گیاه دارویی هستند یا کاربرد دارویی دارند. در این نوشتار به معرفی این گیاهان و موارد استفاده‌ی آنها پرداخته‌ایم:
آشنایی با خواص درماني گیاهان دارویی بهار
بنفشه‌ی سه رنگ
گياهي يكساله يا چند ساله كوتاه عمر با برگ‌هاي قلبي‌شكل و مدور، گوشوارك‌هاي لوب‌دار و گل‌هاي سه رنگ كاملا مشخص است.
اندام دارويي: قسمت‌هاي هوايي.
تركيبات مهم: فلاونوييدها (پپروتين و ويولانتين)، متيل ساليسيلات و موسيلاژ.
كاربردهاي درماني: ضدالتهاب براي زكام و التهابات پوستي، ضد سرفه، خلط آور و ادرارآور. براي درمان اگزماهاي پوستي، زرد زخم، خارش و آكنه و همچنين به عنوان محلول غرغره براي درمان التهابات گلو و گاهي براي سرفه هم مصرف مي‌شود.
مقدار و روش مصرف: ميزان مصرف به صورت چاي ۵/۱ گرم گياه خشك در ۱۵۰ ميلي‌ليتر آب براي سه بار در روز و مرهم‌هاي حاصل از گياه تازه يا جوشانده حاصل از ۴ گرم گياه خشك در ۱۵۰ ميلي ليتر آب براي مصرف موضعي است.
بهار نارنج
نارنج درختي است به ارتفاع تا ۵ متر با شاخه‌هايي كه داراي خارهاي پراكنده هستند. گل‌هاي نارنج سفيد رنگ، معطر، ترد و شكننده بوده و در ايران به نام بهار نارنج مشهورست. ميوه، نوعي سته با پوست ضخيم و نارنجي است كه پوست آن تلخ مزه ولي آب درون آن ترش است.
اندام دارويي: گل و پوست ميوه.
تركيبات مهم: اسانس و تركيبات تلخ.
كاربردهاي درماني: پوست نارنج عمدتا براي تحريك اشتها و درمان ناراحتي‌هاي سوء‌هاضمه مورد استفاده قرار مي‌گيرد. اسانس گل‌هاي بهار نارنج كه به نام “نرولي اويل” در جهان مشهور است داراي اثر ضد افسردگي و آرام بخش است.
مقدار و روش مصرف: مقدار مصرف روزانه براي تهيه چاي۴تا ۶ گرم از پوست نارنج و۲ گرم از گل‌هاي خشك بوده و همچنين مقدار مصرف تنتور پوست ۲۰قطره تا سه نوبت در روز و۱ تا ۲ گرم عصاره پوست نارنج است.
بیدمشک :
بیدمشک درختچه‌ای است دوپایه که ارتفاع آن به ۸ متر می‌رسد. این پایه‌ها با هم کمی تفاوت دارند. برگ‌ها بیضی‌شکل ، نوک‌تیز ، دندانه‌دار و در نوع ماده کمی پهن‌تر از نوع نر هستند. گل‌ها که به صورت شاتون‌های نر و ماده می‌باشند زردرنگ و معطرند.
اندام دارويي: پوست، برگ و گل
تركيبات مهم : موم، صمغ، سالیسیلین و روغن فرار
كاربردهاي درماني: تب بر، قابض ، مقوی عمومی،ضد تشنج، رفع کننده‌ی دردهای قاعدگی و مقوی قوه‌ی باه
مقدار و روش مصرف: ۲-۴ گرم روزی سه بار به صورت دم کرده و تنتور گل‌های آن ۱ الی ۲قاشق مربا خوری هنگام خواب.
ریواس
ریواس متعلق به خانواده‌ی علف هفت بند بوده و به عنوان گیاه خوراکی و دارویی از قدیم‌الایام در طب سنتی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. ساقه‌های گل دهنده‌ی گیاه هم‌زمان با شکفته شدن گل‌ها ، زمانی که ترد و تازه هستند، به مصارف خوراکی می‌رسد و به عنوان سبزی خوراکی ترش مزه به همراه سایر ترشیجات مورد استفاده قرار می‌گیرد. اين گیاه پایا ، معمولا با نواحی شیب‌دار کوهستان‌ها و لابه‌لای تخته سنگ‌ها به خوبی سازگاری پیدا کرده است.
اندام دارويي: دمبرگ
تركيبات مهم : دارای برخی عناصر مانند پتاسیم – کلسیم و از نظر ویتامین‌ها نیز تا حدودی غنی است. داراي اسیدهای آلی مانند اسید مالیک است.
كاربردهاي درماني: دمبرگ ریواس که بخش قابل استفاده‌ی آن است داراي مقداری اسیدهای آلی مانند اسید مالیک است که برای رفع تشنگی و آسان کردن هضم غذا سودمند است. همچنین در طب سنتی ریواس برای دفع بعضی از باکتری‌های مضر استفاده می‌شود.
مقدار و روش مصرف: این گیاه در غذاهای ایرانی به صورت خام و پخته در سالاد و خورش کاربرد دارد، همچنین با ریواس خوشاب و شربت نیز درست می‌کنند.
شاتره
شاتره گیاهی است از خانواده‌ی شاه‌تره و نام عمومی‌آن در جهان Fumitory است. گیاه بومی اروپا و آسیاست. شاه‌تره گیاه خوشه‌ای با شاخه‌های سبز و گل‌های سفید مایل به صورتی رنگ است که میوه‌های کوچک و کروی دارد. این گیاه در مزارع، باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی میروید. شاه‌تره اکثرا در کنار جاده‌ها و یا به عنوان علف هرز مزارع میروید و بیشتر توسط کشورهای شرقی اروپا صادر می‌شود.
اندام دارويي: کلیه اندام‌های آن به خصوص برگ و ساقه
ترکیبات دارویی: اسیدفوماریک،آلکالوئید(فومارین)، تانن ، املاح معدنی
کاربردهای درمانی: تب بر، معرق، مدر،قابض، مقوی و ملین، ضدکرم و به صورت موضعی در برخی بیماری های پوستی استفاده می‌شود.
مقدار مصرف : ۲-۴ گرم روزی سه بار به صورت دم‌کرده
شنگ
گیاه چندساله با ریشه‌های عمیق، دارای برگ‌های غشایی و شبیه گندمیان با رگبرگ میانی کم رنگ نسبتا پهن که بیشتر به صورت علف هرز در باغ‌ها و مزارع و گاهی نیز در ارتفاعات میروید.
اندام دارويي: ریشه
تركيبات مهم: اینولین، اینوزیتول، مانیتول، فیتوسترول و ویتامین‌ها
كاربردهاي درماني: مغذی، تصفیه کننده‌ی خون ،خلط آور و قابض
مقدار و روش مصرف: ریشه‌ی آن را ۲-۴ گرم در روز سه بار به صورت دم کرده و برگ تازه‌ی آن را ۲۰ تا ۴۰ گرم به صورت سالاد مصرف می‌نمایند.
کنگر
کنگر یکی از فراوان ترین گیاهان مناطق کوهستانی و استپی ایران است. کنگر معمولی گیاهی است خودرو با برگ‌های خاردار و ساقه‌های ضخیم شبیه به کرفس که از آن در پخت سوپ، خورش و حتی به صورت خام در سالاد استفاده می‌کنند.
اندام دارويي:برگ و گل‌ها در اکثر منابع انتهای دمبرگ‌های جوان آن اشاره شده و در برخی منابع جوانه‌های برگ آن خوراکی است که در زیر خاک روییده و سفید می‌شوند و سبزی بازارپسندی بوده که در فصل بهار قبل از اینکه برگ‌های آن باز شود، به وسیله‌ی روستاییان جمع‌آوری و به بازار شهرها به بهای مناسبی عرضه می‌شود.
تركيبات مهم : سینازین، آنزیم‌ها، لاکتون‌ها ، فلاونوئیدها و املاح معدنی
كاربردهاي درماني: صفرابر، کم کردن کلسترول خون، کم کردن قند خون، ادرار آور، دفع سنگ کلیه و مثانه
مقدار و روش مصرف: برگ و گل آن به مقدار ۱۰۰-۳۰۰ گرم
توجه: بهتر است زنان باردار، کودکان، بیماران مبتلا به بیماری شدید کبدی یا کلیوی از مصرف برگ کنگر پرهیز کنند.
گل محمدی
گل محمدی از خانواده‌ی گل سرخ است که از آن گلاب می‌گیرند. درختچه‌ای به ارتفاع ۲ متر با ساقه‌های معمولا خاردار دارای برگ‌های مرکب از ۷ و به‌ندرت ۹ برگچه دندانه‌دار .گل‌ها صورتی و معطر و غالبا مجتمع در گل آذینی دارای چند گل با دم‌گلی غالبا کوتاه با تیغ‌های باریک و مویین. گل محمدی از دیرباز در ایران کشت می‌شده است وتهیه‌ی آب مقطراز گل سرخ اولین بار از ایران آغاز شد و بعدا به نواحی دیگر سرایت کرد.
اندام دارويي: گل‌ها، غنچه‌ها ، میوه، گلبرگ‌ها
تركيبات مهم : اسانس (ژرانيول، سيترونلول، نرول و فنيل اتيل الكل)
كاربردهاي درماني: ملین، ضد نفخ، تب بر، مقوی و نیرو بخش، اسانس آن در صنعت عطرسازی و فرآورده‌های آرایشی و گلاب آن در صنعت داروسازی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مقدار و روش مصرف: مقدار ۵ تا ۱۵ گرم از گلبرگ‌ها روزی ۳ بار به صورت دم کرده
والک
والک کوهی از تیره‌ی سوسنیان نوعی سبزی وحشی و خودرو است که در رشته کوه البرز و فقط در فصل بهار میروید. سرشار از کلسیم و انواع ویتامین‌های نافع بدن است. والک بسیار ملایم‌تر و شیرین‌تر از سیر معمولی است و بیشتر مصرف دارویی دارد. بوی آن شبیه پیاز است.
اندام دارویی: پیاز و برگ
کاربرد‌ها درمانی: پیاز و برگ والک در گذشته مصرف تغذیه و تهیه سالاد می‌رسیده است. والک ضد آسم ، برطرف کننده‌ی برونشیت، قابض همچنین اثر تصفیه کننده‌ی خون دارد و برای علاج اختلالات هضمی به کار می‌رود.
مقدار و روش مصرف:
بعد از شست‌وشوی گیاه والک، برگ‌های گیاه را به قطعات ۱-۲ سانتی‌متری برش بزنید و فریز نمایید و در طول سال که این گیاه وجود ندارد از آن استفاده کنید. سبزی‌پلوی تهیه‌شده از این گیاه بسیار خوش‌طعم است. هم چنین می‌توانید از این سبزی برای تهیه کوکو استفاده کنید.
توجه: لازم به یادآوری است این گونه گیاهان وحشی را بدون شناسایی کامل نباید مصرف کرد.
