فرارو- دکتر فخرالدین حیدریان* «دندان خراب را باید کشید، کند و دور انداخت»، از روزگار گذشته و حتی تا به امروز، این جمله تمثیلی معروف و رایج در زبان محاوره‌ایی ما بوده و هنوز هم، کم و بیش و به فراخور بحث آنرا می‌شنویم و‌گاه بیان می‌کنیم، بطوریکه اگر گوینده بخواهد؛ اصلاح ناپذیری امری را تفهیم کند، معمولا در دسترس‌ترین تمثیل برای بیان و تفهیم موضوع به شنونده همین مثل دم دستی بوده است.

قاعدتا این مثل، از یک سو رییشه در دید و فرهنگ عمومی مردم، نسبت به دندان و درمان ناپذیری آن داشته و از سوی دیگر بخاطر نبود علم، امکانات و یا امکان نگهداری دندان خراب در گذشته‌های دور به باوری بدل گشته است، اما با پیشرفت علم دندانپزشکی، بنظر می‌رسد؛ باید مانند هر مساله ایی دیگر این تمثیل را هم مورد بازنگری قرار داد، چرا که امروزه دندان خراب هم در اکثر مواقع قابل نگهداری است بشرطی که…

نقش دندان در تغذیه و به تبع آن سلامتی بدن، و در مرحلهٔ بعد زیبایی و تاثیر آن در روابط اجتماعی از یک سو، و نیز هزینه‌های بالای درمانی آن، از سوی دگر سبب شده است که دندان و دندانپزشکی مسئله ایی ملموس و جدی در زندگی افراد چه در بعد سلامت فردی و چه از نظر حضور جدی آن، در سبد هزینه خانوار باشد.

متاسفانه شاخص‌های سلامت و بهداشت دهان و دندان، نشانی مثبت از وضعیت مناسب و مطلوب سلامت دهان و دندان در ایران ندارد، بطور مثال وقتی می‌شنویم که فقط یک درصد جمعیت بین ۳۴ تا ۴۵ سالهٔ کشورمان دهان سالم و بدون دندان پوسیده هستند ویا اینکه سالیانه حدود دومیلیون و دویست هزار دندان در کشور کشیده می‌شود و… پس می‌توان حدیث مفصل از این مجمل خواند!

دربارهٔ سلامت دهان و دندان باید هم علت‌ها را واکاوی کرد و هم راه حل‌های علمی را جدی گرفت در این یاداشت؛ اول به علل وضعیت نامطلوب سلامت دهان و دندان می‌پردازیم و بعد راهکارهایی را برای خروج از این وضعیت و یا لا اقل بهبود وضعیت ارائه می‌دهیم:

آنچه در این مجال مورد بحث قرار می‌گیرد نه درمانهای زیبایی و به اصطلاح لوکس دندانپزشکی با جامعه هدف کوچک، که درمانهای رایج مرتبط با حداقل‌های سلامت عمومی دهان و دندان کل جامعه است که بنحوی عموم جامعه، بر اساس شاخص‌های بهداشتی و درمانی با آن مواجه هستند.

بطور خلاصه علت وضعیت نامطلوب سلامت دهان و دندان را می‌توان در سه سطح و دسته تقسیم بندی نمود:

اهمیت ندادن به بهداشت دهان و دندان، و جدیت نداشتن در اولویت دادن پیشگیری بر درمان
متاسفانه در رابطه با پیشگیری و رعایت بهداشت به دلیل فرهنگ غالب و نادرستی که در کشور ما شکل گرفته است معمولا مردم پس از ایجاد مشکل، به دنبال حل آن برمی آیند، از این رو مراجعه مردم و توجه بیشتر آن‌ها به بخش درمان است تا مراقبت پیشگیرانه! لذا بنظر می‌رسد؛ در حوزهٔ پیشگیری، آنچنان که باید به این مساله اهمیت داده نشده است. امروزه اگر چه ممکن است سطح استفاده از وسایل بهداشت دهان و دندان، مانند؛ مسواک، خمیر دندان و دهانشویه و.. نسبت به گذشته بیشترشده باشد، اما عدم توجه جدی به آموزش‌ها و یاد گیری‌های ناقص باعث شده، جهش و پیشرفت را در زمینهٔ بهبود شاخص پوسیدگی افراد نداشته باشیم. و قطعا بهمین دلیل است که علیرغم افزایش مراکز آموزشی، دانشکدههای دندانپزشکی، دندانپزشکان و مراکز درمانی، انچه افزایش پیدا کرده؛ خدمات درمانی است و نه خدمات بهداشتی و پیشگیری!

گران بودن خدمات و درمانهای دندانپزشکی و عدم پوشش مناسب بیمه ایی این خدمات،  در حوزه درمانهای پزشکی، درمان دندانپزشکی جزو درمانهای گرانقیمت، محسوب می‌شود و بنا بر بررسی‌های انجام شده؛ در حال حاضر هزینه خدمات دندانپزشکی، رتبه سوم هزینه‌های درمان را به خود اختصاص داده است. سهم این خدمات، از بازار خدمات سلامت حدود ۱۵ درصد است، بطوریکه خدمات دندانپزشکی پس از خدمات بستری و دارویی، پرهزینه‌ترین خدمات پزشکی هستند. با این وجود؛ خدمات دندانپزشکی در ایران، علاوه بر سطح کیفی مناسب، از نظر هزینه هم، اختلاف چشمگیری با خدمات مشابه در سایر کشور‌ها دارد و در واقع نسبت به خیلی از کشورهای دیگر بمراتب، ارزان‌تر است، اما آنچه تقبل هزینه‌های دندانپزشکی را در ایران، طاقت فرسا کرده است پایین بودن سطح درآمدی بسیاری از مشاغل و افراد در جامعه ایرانی است.

دلایل متعدد هم برای این گرانی خدمات می‌توان بیان کرد: مانند بالا بودن هزینه‌های مواد مصرفی و تجهیزات دندانپزشکی (هزینهٔ استهلاک و تعمیرات تجهیزات و..)، سخت بودن کار دندانپزشکی و کوتاه بودن عمر مفید کاری یک دندانپزشک، پر مسئوولیت بودن کار دندانپزشکی و نیز پر ریسک بودن خدمات دندانپزشکی و.. این درحالی است که علیرغم این بالا بودن هزینه‌ها، بطور متوسط کمتر از ۱۰ درصد! هزینه‌های درمان دندانپزشکی توسط بیمه‌ها پرداخت می‌گردد، و بیش از ۹۰ درصد هزینه‌ خدمات دندانپزشکی بیواسطه از جیب مردم پرداخت می‌شود.

در چنین شرایطی اگر عدم ثبات اقتصادی و نوسان قیمت واتفاقاتی شبیه جهش قیمت ارز و تورم لحظه ایی (مانند آنچه در سال ۹۰ رخ داد) نیز به موضوع اضافه گردد، پیچیدگی موضوع و بار سنگین درمان بر دوش بیماران بیشتر از این هم خواهد شد. در چنین حالتی؛ پایین آمدن قدرت خرید مردم بدلیل عدم تناسب افزایش دستمزد‌ها با رشد تورم، موجب می‌شود تا خدمات دندانپزشکی به تدریج از سبد سلامت خانوار‌ها حذف شده و علیرغم نیاز، مراجعات مردم به دندانپزشکی بیش از پیش کاهش یابد و رفتن به مطب دندانپزشکی، صرفا به مراجعات اورژانس که معمولا با کشیدن دندان نیز همراه است ختم شود… همین امر، آمار بیماری‌های دهان و دندان را افزایش می‌دهد و در چنین شرایطی تمام تلاش‌های نظام سلامت برای پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های دهان و دندان کاری بیهوده خواهد بود.

ذهنیت منفی نسبت به درمان‌های دندانپزشکی
اگر چه این موضوع در قیاس با موارد بالا، در ریشه یابی ضعف‌های سلامت دهان و دندان جامعه، دارای اهمیت کمتری است، اما قابل توجه و تحلیل است. ریشهٔ این ذهنیت منفی در دو چیز نهفته است؛ اول اینکه معمولا در ذهن مراجعه کنندگان دندانپزشکی، درمان دندانپزشکی کاری پر از استرس و دلهره آور است و همین مورد به ظاهر ساده و کم اهمیت،‌گاه سبب تاخیر در مراجعات درمانی و در ‌‌نهایت پیشرفت بیماری دهان و دندان می‌شود که در ‌‌نهایت، پیچیده و پرهزینه شدن سیر درمان، را بدنبال دارد.

علت دوم این ذهنیت منفی، به تجربیات ناموفق از درمانهای قبلی، برمیگردد که؛ باعث می‌شود بیمار با تردید نسبت به موفقیت درمانهای جدید بنگرد و معمولا کشیدن و از دست دادن دندان را بر تلاش دوباره و احتمالا ناموفق، برای حفظ دندان‌ها ترجیح دهد. که متاسفانه، با توجه به شرایط حاکم در برخی از درمان‌ها و درمانگر‌ها، ولحاظ کردن موارد حاشیه ایی مانند؛ هزینه، رفت و آمد، و.. ملاحظهٔ بیراهی هم نیست.

با توجه به موارد ی که برشمردیم؛ و پیچیدگی حوزهٔ بهداشت و درمان در بخش سلامت دهان و دندان، برای بهبود وضعیت در این حوزه، باید دو وظیفه را در کنار و بموازات هم، در نظر گرفت؛ یکی کار و تلاش جدی برای ارتقاء آموزش بهداشت دهان و دندان و نیز رعایت اصول پیشگیرانه، بصورت پایه ایی واصولی در پروسه سلامت و دوم ایجاد تمهیدات ی برای پوشش بهتر بیمه ایی خدمات دندانپزشکی جهت کم کردن بار هزینه‌های درمان جامعه.

آموزش و پیشگیری
باید با فرهنگ سازی علمی مناسب و جدی، توسط وزارت خانه‌های مسئوول و سیستم رسانه ایی دولت، مانند بهداشت و درمان، آموزش و پرورش، وزارت رفاه وتامین اجتماعی، و صدا و سیما.. زمینه ارتقاء سلامت دهان و دندان را از طریق آموزش بهداشت اصولی بهداشت دهان و دندان به مادران و کودکان، روشهای پیشگیرانه مانند فیشور سیلانت تراپی، فلوراید تراپی، افزودن فلوراید به آب مناطقی که شیوع پوسیدگی به هردلیلی در آنجا بالا است، تغییرو اصلاح الگوی تغذیه ایی اشتباه و رایج بویژه در مدارس، نظارت دقیق‌تر بر تولید مواد غذایی استاندارد و… فراهم نمود، تا با تکیه بر اصل منطقی «اولویت پیشگیری بر درمان» در این زمینه به موفقیت‌های ملموسدست یابیم.

تاکید بر شیوههای رایج و کلیشه‌ای سابق که بطور مشخص، مدتهاست که نا‌کارآمدی آن‌ها ثابت شده است، تاکید بر اشتباه و مصداق آزموده را آزمودن خطاست، خواهد بود. در صورت موفقیت بهداشت و پیشگیری، ما با کاهش چشمگیر بار درمانهای دندانپزشکی روبرو خواهیم شد که قاعدتا برندهٔ اصلی آن سلامت جامعه، اقتصاد خانوار و کشور خواهد بود.

گسترش چتر حمایتی بیمه‌ها بر روی خدمات دندانپزشکی
همانطور که به تفصیل اشاره شد؛ تامین هزینه‌های خدمات درمانی و تامین سلامت دهان از توان بخش بزرگی از جامعه با درآمد متوسط به پایین خارج است و به نسبت گران‌تر از سایر هزینه‌های خانوار است، از این رو در مرحله درمان، پرداخت بخش قابل توجه از هزینهٔ خدمات توسط سازمانهای بیمه گر ضرورت داشته، و شکل گیری و ایجاد بیمه دندانپزشکی بسیار مورد نیاز جامعه است. امری که در برنامه توسعه پنجم هم، بعنوان سهم پرداخت ۳۰ درصدی بیمار از خدمات درمانی دندانپزشکی مورد تاکید قرار گرفته است.

هرچند دولت محترم نیز در ادامه اجرای طرح تحول سلامت، و نیز بر اساس برنامه توسعه پنجم، در حوزه دندانپزشکی هم برنامه‌هایی برای اجرا دارد. اما علیرغم اهمیت بالا، کارهای صورت گرفته تا این زمان در حوزه سلامت دهان و دندان، به هیچ وجه رضایت بخش نبوده است. از این رو امیدواریم با اصلاح این نگرش غلط که؛ درمان دندانپزشکی درمانی لوکس تلقی می‌شود، ارائهٔ بسته‌های خدمات سلامت دهان و دندان در قالب بیمه به مردم، راهگشا شود.

نظارت بر تامین مواد و تجهیزات با کیفیت
اگر بخواهیم برای ماندگاری درمانهای دندانپزشکی راه حلی پیشنهاد دهیم، قطعا استفاده از مواد و تجهیزات با کیفیت و مرغوب، بر روی ماندگاری درمان بسیا موثر خواهد بود، با توجه به اینکه عمدهٔ مواد مصرفی و حتی تجهیزات دندانپزشکی وارداتی می‌باشد لذا نظارت دقیق و مستمر وزارت بهداشت بر محصولات وارداتی و انظباث آن‌ها با استاندارد‌های معتبر پزشکی و دندانپزشکی و همچنین نظارت دقیق بر تولیدات داخلی می‌تواند؛ در دراز مدت، علاوه بر کاهش هزینه‌های درمان خانوار‌ها، از مراجعات مکرر درمانی هم، که معمولا با مخاطراتی نیز همراه هستند بکاهد (مانند انتقال بیماری‌های عفونی و..)

نظارت بر درمان و تعرفه گذاری صحیح
نظارت صحیح، دقیق و علمی بر مراکز درمانی از جنبه‌های مختلف حایز اهمیت خاص می‌باشد و در صورت جدی گرفتن آن، می‌تواند به ارائهٔ خدمات درمانی بهتر و با کیفیت مطلوب‌تر منجر شود و گروه هدف؛ گیرندگان خدمات درمانی، را از خدمات بهتر و استاندارد بهره‌مند نماید. قطعا جایگاه‌های نظارتی صنفی مانند سازمان نظام پزشکی، انجمن‌های صنفی و نیز دستگاههای مرتبط دولتی مانند معاونت‌های درمان و بهداشتی دانشگاههای علوم پزشکی، می‌توانند با نظارت دقیق چه از منظر بستر ارائهٔ خدمات (بهداشت) و چه از نظر صلاحیت درمانگر نظارت کیفی و.. باعث ارتقای ارائهٔ خدمات مرتبط با سلامت دهان و دندان گردد.

به امید روزی که؛ جامعه ایرانی نه تنها در حرف و شعار که به صورتی جدی و عملی، پیشگیری را مقدم بر درمان بداند، و همه مردم بتوانند در صورت نیاز به خدمات درمانی دندانپزشکی بدون ملاحظات و محدودیت‌های اقتصادی به ارتقاء سلامت خود اهمیت بدهند.