خواص و ویژگی های نسترن کوهی (شیلان )
نسترن کوهی منبع غنی ویتامین c
نامها و تیره گیاه
نام گیاه: نسترن کوهی, گل سرخ وحشی, گل سرخ بری , گل باغی یا گل باخی – گل محمدی
نام محلی: در کردستان شیلان یا دلیق گویند.
نام محلی : در آذربایجان گیلدیک
نام علمی: Rosa canina L.
نام انگلیسی: Dog rose – pig rose
تیره: گل سرخ Rosaceae
نسترن وحشی – گیلدیک – گیاهان داروئی استان اردبیل
تاریخچه
نسترن کوهی از گیاهان دارویی ارزشمندی است که مردم اکثر سرزمینها از میوه های این گیاه برای درمان بعضی از بیماریها استفاده می کنند. از میوه نسترن کوهی میوه بدون دانه و حتی از دانه آن به عنوان دارو یاد شده است.میوه این گیاه سرشار از ویتامین C است و سایر ویتامینها را نیز دارا می باشد و برای جبران کمبود ویتامینهای بدن استفاده می شود.
در برخی از کشورها از میوه های نسترن کوهی مربا یا مارمالاد تهیه می کنند مواد موثره این گیاه سبب کاهش اسید اوریک و معالجه ناراحتیهای ناشی از نقرس می گردد. از این مواد همچنین برای مداوای تورم کلیه و مجاری ادراری استفاده می شود. روغن دانه های نسترن کوهی در صنایع بهداشتی و آرایشی مورد استفاده فراوانی دارد. صرف نظر از خصوصیات دارویی این گیاه جنبه های زینتی آن در فضای سبز (بخصوص در مناطقی که از نظر شرایط آب و هوایی و خاکی از وضعیت خوبی برخوردار نیستند) در خور توجه بوده و حتی در اغلب اوقات به عنوان پایه برای رزهای زینتی مورد استفاده قرار می گیرد. این گیاه پراکنش زیادی در کشور دارد و حتی در بعضی نقاط به عنوان علف هرز در مزارع رشد می کند.(۷)
خصوصیات گیاهشناسی
اختصاصات ظاهری گونه
نسترن کوهی گیاهی درختچه ای و چند ساله است و بطور خودرو در مناطق خشک روی صخره ها و حتی در بوته زارها می روید. ارتفاع آن متفاوت و بسته به شرایط اقلیمی محل رویش ۳ – ۰٫۵ متر است. ساقه آن مستقیم و استوانه ای شکل است و انشعابات متعددی دارد که گیاه را پرپشت و استوانه ای شکل می سازد، ساقه ها پوشیده از خارهای خمیده یا قلابی شکل می باشد.
برگها مرکب شانه ای و دندانه داربوده, تعداد برگچه ها فرد و بین ۵ تا ۱۱ عدد است. برگچه ها روی دمبرگ مشترکی به طول ۲-۷ سانتی متر قرار می گیرند. هر برگچه صاف و کبود رنگ بوده , گاهی روی رگبرگ کمی کرک وجود دارد و در رگبرگهای پشت برگچه تارهای غده ای وجود دارد.برگچه ها دارای دندانه های اره ای نوک تیز کشیده رو به بالا می باشند.
گلها معطر, به قطر ۲-۸ سانتی متر بوده و به دنبال یکدیگر بر روی ساقه ظاهر می شوند،دارای یک پایک صاف و کم و بیش خزی به طول ۰٫۵-۲٫۵ سانتی متر و گلبرگها سفید یا صورتی رنگ هستند . کاسبرگها شانه ای پس از ریختن گلبرگها برگشته و معمولاً بعد از رسیدن میوه خزان کننده خامه بدون کرک یا دارای مقدار کمی کرک می باشد.
میوه آن گرد یا تخم مرغی کوزه ای شکل , کشیده , صاف با رنگ قرمز روشن (در مرحله رسیدگی کامل به رنگ قرمز تیره مایل به قهوه ای) که سینورودون نام داردو دانه ها در داخل آن قرار دارد. پس از انجام عمل لقاح در گل، جدار برجستگی کوزه ای شکل ضخیم و قرمز رنگ شده ، مواد مختلف ذخیره می نماید و Cynorrhodon نامیده می شود. (نام Cynorrhodon به تفاوت به نهنج فرو رفته و کوزه ای شکل اطلاق می گردد). جدار داخلی قسمت کوزه ای شکل، دارای الیاف باریک، نازک و ابریشمی است و در آن فندقه های متعدد بیضوی زاویه دار و بسیار سخت جای دارد که میوه حقیقی گیاه هستند.زمان گلدهی: اردیبهشت تا خرداد(۱,۳,۵,۶,۸)
محل رویش و پراکندگی گیاه
این گیاه در بلوارها ، حاشیه جاده ها و در داخل پارکها کشت می شود.
پراکندگی آن در ایران: الموت، قزوین، ارتفاعات البرز، جنوب کشور، سهند، نیشابور کوه دنا، پل زنگوله، کندوان، دره کرج، نساء،لرستان، اراک، همدان ، گرگان ( مینودشت، بین نوده و شاهرود ، علی آباد، بین شاه پسند سابق و بجنورد، جنگل گلستان در ارتفاعات ۱۰۰۰ متری)، مازندران ، گیلان، آذربایجان( دره قطور، قاسملو)، کرمانشاه ، زنجان، اصفهان، بختیاری، فارس، کرمان، کردستان( خورخوره سقز، روستای بست از توابع فعلی دیواندره، سرشیو سقز، باخان از توابع مریوان، سلطان احمد در شهرستان مریوان، کوه نکروز از توابع سقز، اویهنگ و خواشت و رشنش ، پیر خضران، هشمیز و شیان از توابع سنندج ، چهل چشمه ، قصر شیرین و….)(۲,۶,۷)
کشت و پرورش گیاه
نیازهای اکولوژیکی
این گیاه در سایه یا آفتاب می روید. خشکی را بخوبی تحمل می کند مناسب ترین خاک برای کشت نسترن کوهی خاکهایی با بافت متوسط و خاکهای سنگین حاوی مقادیر متوسطی مواد و عناصر غذایی است, ولی در مجموع گیاهی مقاوم به شرایط نامساعد است و در مناطقی که دارای محدودیت آب یا خاکهای غیر حاصلخیزی است نیز به خوبی رشد و نمو می کند.همچنین در خاک های سنگلاخی هم به خوبی رشد می کند.
زمان، فواصل و روش کاشت
تکثیر نسترن کوهی توسط بذر صورت می گیرد . پس از جمع آوری دانه های داخل میوه آنها را باید کشت کرد. دانه ها برای مدت نسبتا طولانی قوه نامیه (قدرت جوانه زنی) مناسبی دارند. دانه ها را در اواسط شهریور ماه اقدام به کشت در خزانه های مخصوص می کنند. فاصله بین ردیفها در خزانه ۴۰-۶۰ سانتی متر مناسب می باشد. پس از آبیاری منظم و وجین علف های هرز سطح خزانه , در بهار سال آینده بذرها سبز می شوند و ارتفاع نهال ها تا پاییز همان سال به ۱۵-۲۰ سانتی متر و ضخامت ساقه به ۰٫۵-۱ سانتی متر می رسد. فصل پاییز زمان مناسبی برای انتقال نهالها به زمین اصلی است.
در فصل پائیز نهالها در ردیفهایی به فاصله سه تا چهار متر و فاصله دو بوته در طول ردیف ۵۰ سانتی متر در زمین اصلی کشت می شوند. به منظور سهولت در برداشت میوه و استفاده از ماشین آلات کشاورزی نهالها را به صورت نواری می توان کشت کرد.
گیاهان از رشد و نمو سریعی برخوردارند , به طوریکه مدتی پس از انتقال به زمین اصلی فاصله ردیفها بر اثر رشد گیاهان بسته می شود.(۱,۶,۷)
مراقبت و نگهداری
قبل از انتقال نهالها به زمین اصلی ، مبارزه با علفهای هرز زمین ضرورت دارد. قبل از کشت می توان از علف کش هونگازین به مقدار پنج تا شش کیلوگرم در هکتار یا از علف کش سیمازین به صورت محلول پاشی استفاده کرد.
برای مبارزه با علفهای هرز چند ساله از علف کش هونگازین و یا بوونیول به مقدار ۱۰ تا ۱۲ کیلوگرم در هکتار یا از علف کش رونستار به مقدار ۸ تا ۱۰ لیتر در هکتار می توان استفاده نمود.
نسترن کوهی در طول رویش ممکن است به عوامل بیماریزای قارچی مبتلا شود. از بیماریهای قارچی این گیاه سفیدک پودری است که سبب ضعیف شدن گیاه و فساد سلولها می شود. چنانچه گیاهان به این بیماری مبتلا شوند به سرعت به سراسر مزرعه گسترش می یابند. برای مبارزه با آن می توان از گل گوگرد و یا سایر قارچ کش های سولفوره استفاده کرد.
زنگ صورتی نیز از بیماریهایی است که اواخر تابستان روی گیاه ظاهر می شود. برخی بیماریهای باکتریایی نیز می تواند صدمه های زیادی به ریشه نسترن کوهی وارد سازد. گال ریشه از بیماریهایی است که توسط یک نوع بیماری در گیاهان شیوع می یابد. استفاده از عملیات بهزراعی نقش مهمی در کنترل این بیماری دارد.(۱,۶)
جمع آوری محصول
زمان مناسب برای برداشت میوه هنگامی است که میوه ها سفت و به رنگ سرخ براق باشند. چنانچه میوه ها با سرما مواجه شوند یا این که میوه ها برای مدت بیشتری روی گیاه بمانند (با تأخیر برداشت شوند) قسمت گوشتی میوه نرم و به شکل خمیر در می آید. در این حالت میوه ها فاقد ویتامین C و فاقد ارزش دارویی هستند. برداشت میوه های نارس نیز مناسب نیست. زیرا این میوه ها مقادیر بسیار کمی ویتامین با خود دارند.
پس از برداشت میوه ها را از قسمت طولی بریده و پس از خارج کردن دانه ها آنرا تمیز می کنند. در مقیاس وسیع کشت , خارج کردن دانه ها و تمییز کردن آنها با دست امکان پذیر نیست و باید از دستگاه های مناسبی استفاده کرد.میوه های تمیز شده را باید خشک و سپس به قطعات مناسبی تقسیم نمود.
میوه را پس ازچیدن و تمییز کردن روی پارچه ای که روی سبدی قرار دارد بریزید که در اثر جریان هوا خشک شود و یا از خشک کن الکتریکی در دمای ۸۰ تا ۹۰ درجه سانتی گراد استفاده کرد. در این حالت میوه ها رنگ طبیعی خود را حفظ کرده به رنگ سرخ مشاهده می شوند.استفاده از درجه حرارتهای پایین برای خشک کردن میوه ها مناسب نمی باشد.به طوریکه اگر در دمای ۴۰-۵۰ درجه سانتی گراد خشک شوند نه تنها در مزه آنها تأثیر سوئی می گذارد بلکه سبب تغییر رنگ میوه ها از سرخ به قهوه ای می شود.
بعضی از آنزیمها در میوه سبب تجزیه ویتامین های موجود در آن می شود, از این رو میوه ها را پس از برداشت باید به سرعت خشک کرد تا فرصتی به آنزیمها برای فعالیت داده نشود. رطوبت نامناسب سبب تسریع فعالیت آنزیمهای مذکور شده و ویتامینهای موجود در میوه رابه سرعت تجزیه می نمایند.
استفاده از وسایل فلزی (مانند مس و آهن) برای تمییز کردن , الک کردن و یا خشک کردن میوه ها مناسب نیست. زیرا فلزات نقش کاتالیزور را برای آنزیمها داشته و سببب تسریع فعالیت آنها و در نتیجه تجزیه آنزیمها می شوند و از خاصیت دارویی میوه ها به طور بارزی کاسته می شود. از این رو حتی الامکان از به کار بردن وسایل فلزی در جریان فرآیندهای پس از برداشت نسترن باید خودداری کرد.
منجمد کردن میوه ها (در دماهای زیر صفر) س
بب محفوظ ماندن ویتامین c می شود. در صورتی که امکان استفاده از خشک کن نباشد توصیه می شود میوه های تمییز شده منجمد شوند. رطوبت مجاز در میوه های خشک شده ۱۲% است . انبار کردن میوه های خشک شده برای مدت طولانی مطلوب نیست.زیرا نه تنها سبب تغییر رنگ می شود بلکه از کیفیت دارویی آنها نیز کاسته می شود. مقدار میوه ۸ تا ۱۰ تن در در هکتار است , نسبت میوه تازه به خشک۲ به ۱ است. (۱,۵,۶,۷)
قسمت های مورد استفاده
میوه تازه یا خشک شده, برگ و گل نسترن کوهی
زمان بهره برداری
زمان مناسب برای بهره برداری میوه هنگامی است که میوه ها سفت و به رنگ سرخ براق باشند.
ویژگیهای دارویی و درمانی
ترکیبات شیمیایی و اسانسهای گیاه
جدار گوشت دار این گیاه به عبارت دیگر قسمت گوشت دار جدار سینورودون دارای اسید سیتریک, اسید مالیک , اسید اسکوربیک به مقادیر ۰٫۵-۱٫۷ درصد , تانن ها, ۳۰ درصد قند و موسیلاژ که برای از بین بردن سستی بدن و افزایش مقاومت بدن ( به خصوص در آنفلونزا) مصرف می شود و همچنین دارای کاروتن , مجموعه ویتامین های B و مقدار زیادی ویتامین C می باشد. دانه نسترن دارای ماده ای با اثر سمی و ۸-۱۰ درصد روغن است.
میزان ویتامین C گیاه متفاوت و بسته به شرایط اقلیمی محل رویش بین ۰٫۳-۱٫۵ درصد است.میوه همچنین حاوی فلاونوئید, اسانس, پکتین می باشد.(۱,۲,۴)
فرآورده ها
دربعضی از کشورها از این گیاه در تهیه مربا و مارمالاد استفاده می شود.همچنین از نسترن کوهی داروهایی با نامهای ویروما و دیویروما تهیه و به بازار عرضه می شود.(۱)
خواص درمانی
گل نسترن ازنظرطب قدیم ایران گرم وخشک است:
قسمت گوشتدار و کوزه ای شکل به علت دارا بودن تانن – ویتامینC و موارد مختلف دیگر اثر ضد اسکوربوت ,قابض و مدر دارد. از این جهت در رفع حالات اسهالی ,اختلاط خونی – انقباض غیر ارادی ماهیچه های معده , بیماری های ناشی از التهاب و ورم کلیه ها, دردهایی که به علت پیدایش سنگ کلیه عارض می شود به کار میرود.
۱) سرشارازویتامین Cمی باشد.در۱۰۰گرم آن ۶۰۰میلی گرم (۶گرم)ویتامین Cوجود دارد درحالی که ۱۰۰گرم پرتقال فقط دارای ۵۰میلی گرم ویتامین Cاست بنابراین مقدارویتامین Cگل نسترن۱۲۰برابرپرتقال و ۳ برابر لیموترش است.
۲) درمان کننده حبس البول است.
۳) بوی بد بدن را دفع می کند.آنهائی که عرق زیادمی کنندوبوی بد می گیرند باید تن خودرا بعدازحمام کردن بادم کرده گل وبرگ نسترن آبکشی کنند.
۴) آرام کننده اعصاب است.
۵) اسهال رابرطرف می کند, مخصوصاً در مسلولین.دم کرده آن راحتی می توان به کودکان برای رفع اسهال داد.
۶) خونریزی ازسینه رابندمی آورد.
۷) سنگ و ورم کلیه رارفع می کند.
۸) الیاف داخلی سای نورودون ضدانگل است مخصوصاًکرم اسکاریس راودراین موردباید۰٫۵گرم آن رامخلوط باعسل خورد.
۹) اگردرادرار آلبومین وجود داشته باشدبرای برطرف کردن آن ازدم کرده این گیاه استفاده کنید.
۱۰) بی خوابی رابرطرف می کند.
۱۱) انقباض ماهیچه های معده رابرطرف می کند.
۱۲) سرعت جریان خون رادرپوست زیادکرده وباعث لطافت پوست می شود.
۱۳) دررفع غم وغصه مؤثراست.
۱۴) برای رفع طپش قلب ازدم کرده آن بنوشید.
۱۵) معده راتقویت می کند.
۱۶) مصونیت بدن رادر مقابل بیماریها بالا می برد.
۱۷) برای ترمیم شکستگی استخوان ورفع ورم مقعد ضمادی ازبرگ این گیاه درست کرده وروی قسمت شکستگی یاتورم قرار دهید.
۱۸)چون گل نسترن شیرین است حشرات رابه خودجذب می کند, مخصوصاًحشره مخصوصی به نام سای نیپس Cynipsکه دراثر نیش زدن،برجستگی های کوچکی پوشیده ازتاروبه رنگ سبز مایل به قرمز درآن به وجودمی آوردکه به نام (به دگار)Bedegarمعروف است که خواص طبی مهمی دارد.مخصوصاًبرای بیماران مسلول تقویت کننده بوده ومانع عرق کردن می شود؛وهمچنین مقدارآلبومین درادرار راکم می کند.(به دگار)اثر آرام کننده اعصاب نیز دارد.
۱۹)مواد موثره این گیاه سبب کاهش اسید اوریک و معالجه ناراحتیهای ناشی از نقرس می گردد. از این مواد همچنین برای مداوای تورم کلیه و مجاری ادراری استفاده می شود. روغن دانه های نسترن کوهی در صنایع بهداشتی و آرایشی مورد استفاده فراوانی دارد.
بر اثر مدر بودن نیز می توان از آن در موارد مختلف بدون اینکه عمل تحریک کننده بر روی مجاری ادرار داشته باشد, استفاده بعمل آورد.
جوشانده میوه مشروط بر آنکه ۱۰ دقیقه بیشتر طول نکشد , به علت داشتن مقدار کافی ویتامین C در رفع عوارض ناشی از کمبود ویتامین C در بدن , اثر بسیار مفید ظاهر می کند.
تارهای داخل میوه( سینورودون) اگر بر روی پوست بدن کشیده شود ایجاد خارش شدید می کند. بررسیهای مختلف نشان داده است که مصرف تارهای مذکور به علت اثر تحریک کنندگی که دارد, چون باعث دفع کرم می شود از این جهت می توان از آن برای دفع آسکاریس ها در اطفال استفاده نمود.
دم کرده برگ و گل این گیاه جهت شستشوی زخمها و اولسرها , سوختگی ها و در درمان آنها بکار می رود.گلبرگها کمی قابض بوده و از این رو آن را به عنوان قابض و رنگ کننده و جهت تهیه اسانس گل سرخ و گلاب به کار می رود.
میوه این گیاه همچنین مقاومت بدن را دربرابر بیماریها و اپیدمی ها بالا می برد.میوه ها در عین حال فعالیت آنزیمی را تقویت نموده , تولید گلبولهای قرمز را تحریک کرده , برای درمان نقاهت مفید و با احساس سرما و لرز به خوبی مبارزه می کند.
جزایری چنین می نویسد: میوه نسترن دارای جوهر لیمو, ترشی سیب, قند انگور و جوهر مازو است و یک رزین و یک پکتین است.به علت داشتن مقدار زیاد ویتامین C مانند لیمو, کلم, گوجه فرنگی و تره دارای ارزش غذایی زیادی است.فقدان ویتامین C از فعالیت نسوج می کاهد و سبب عدم مقاومت در مقابل امراض عفونی می گردد و بدن انسان را سرد می نماید و انسان همیشه احساس خستگی می نماید.میوه نسترن , فعالیت ما را بیشتر می کند و قدرت مقاومت بدن را در مقابل امراض زیاد می کند و در مواقع قولنج, نفریت و سنگهای مثانه و تمام ناراحتی های مجاری ادرار آن را تجویز می کنند.(۲,۴,۵,۸)
نحوه و میزان مصرف
۱٫ دم کرده: دم کرده ۵۰ در ۱۰۰۰ میوه این گیاه به عنوان قابض و آرام کننده تجویز می شود. دم کرده گل نسترن نوشابه بسیار معطر و خوشمزه ای است که در اکثر
کلینیک های اروپایی مورد استفاده قرار میگیرند.
در میان مردم دنیا سوئیسیها بیش از همه به این نوشیدنی سرشار از
ویتامین C اهمیت می دهند. برای فراهم کردن این نوشیدنی مسکن اعصاب کافی است چند دانه میوه گل نسترن را برای چند دقیقه دم کنید وسپس آن را به مصرف برسانید.در طی مدت کوتاهی به اثر معجزه آسای این دم کرده ی خوشرنگ و معطر پی می برید.
۲٫ جوشانده میوه آن مشروط بر آنکه بیش از ۱۰ دقیقه نجوشیده باشد به عنوان ضد اسکوربوت و به عنوان داروی رفع کمبود ویتامین C توصیه می شود و بکار می رود و برای آرامش اعصاب و رفع بیخوابی نیز استفاده می شود.
۳٫ جوشانده ۵۰ در ۱۰۰۰ آن که مدت زیادی جوشیده باشد بطوریکه مقدار آن به نصف حجم تقلیل یافته باشد به عنوان مدر و مقوی کلیه ها تجویز می شود
۴٫ از گرد میوه آن به مقدار ۰٫۵-۰٫۶ گرم به عنوان ضد اسکوربوت مصرف می شود.
۵٫برای معالجه ورم چرکی کلیه ها و معالجه نفریت و آلبومین در ادرار ۵۰ گرم میوه تازه گیاه را به مدت ۲ ساعت در ۱ لیتر آب سرد خیس کنید بعد آن را روی آتش قرار دهید تا ۳ دقیقه بجوشد و سپس آن را دم کرده , صاف و شیرین نمائید و به تدریج بنوشید, این جوشانده حبس البول , نرمی استخوان و کمبود ویتامین های بدن را نیز برطرف می کند.
۶٫ ۵۰ گرم میوه آن را در ۱ لیتر آب سرد بریزید و روی حرارت قرار دهید تا به جوش آید و ۵ دقیقه بجوشد سپس آن را کنار بگذارید تا به مدت ۱۰ دقیقه دم بکشد و آن را میل نمائید در درمان سنگ کلیه مفید است.
۷٫ جوشانده این میوه بند آورنده خون(در ناراحتی لثه) بوده و درد دندان را کاهش می دهد.
۸٫ تارهای درون میوه (قسمت کوزه ای شکل) به مقدار ۰٫۳۰ گرم مخلوط در عسل جهت دفع کرم بکار می رود.
۹٫ از میوه نسترن کوهی نوعی مارمالاد به روش زیر تهیه می شود:
مقداری میوه آن را که پس از فرا رسیدن نخستین سرما چیده شده باشد انتخاب کرده, محتویات درون آن یعنی دانه و تارهای آن را به دقت خارج می سازند و آنها را به قطعاتی تقسیم کرده و هم وزن آن قند اضافه می کنند و به خوبی له می نمایند به طوریکه بصورت مخلوط یکنواخت درآید , با این ترتیب چون در مارمالاد حاصل مقدار ویتامینها بطور کامل باقی می ماند, اثر درمانی موثرتری پس از مصرف آن ظاهر می گردد.
۱۰٫ مربای سای نورودون:ابتداباید سای نورودون را به خوبی تمیز کرده،پوست،الیاف داخلی ودانه هارااز آن خارج کنیدودرداخل ظرفی که سرکه داردبریزید وبهم بزنیدتا نرم شودسپس آن راکوبیده والک کنید،وقسمت صاف شده رابا۵/۱برابروزنش قندیاشکرمخلوط کرده وبپزیدتابه صورت خمیر یکنواختی درآید.
۱۱٫ شربت نسترن:یک کیلوگرم سای نورودون رابا۲۵۰گرم نبات کوبیده یا شکرمخلوط کرده و۵/۱لیترنیزعرق نعناع به آن اضافه کنید ودرجای گرمی بگذارید بماند.البته هرروزآن راتکان دهید بعدازدوهفته آن راصاف کنید.مقدار مصرف آن یک فنجان سه بار درروز است.
۱۲٫ عرق نسترن:یک چهارم لیوان ازعرق نسترن رابایک لیوان آب مخلوط کرده،سپس آن راشیرین کنید.ازاین شربت می توانیدچندلیوان درروز بنوشید.
منبع: ardebilnews.com
