خواص خردمندی ( خرمالوی ریز جنگلی )
میوه اربه یا خرمندی در جنگل های گیلان و مازندران به صورت وحشی و خودرو می روید. خرمالو که در تهران به فراوانی رشد میکند در حقیقت نوع پیوند یافته ی این درخت می باشد.
میوه درخت « اربه » را درفصل پاییز از درخت می چینند بعد از جدا کردن دمبرک میوه ها را در ظرفی چوبی به شکل «ناو» می ریزند .وآن ظرف را به این مناسبت «اربه ناو یا اربه ناف» گویند.
حدود یک متر از کل ناو را با تخته ای جدا می کنندو سوراخی در آن تعبیه میکنن و مقداری «کولوش-ساقه ی برنج» را در جلوی سوراخ قرار می دهند که نقش آبکش را داشت .
میوه ارباه یا اربه در مناطق جنگلی کرانه دریای خزر می روید و به دو رنگ نارنجی و قرمز بوده و طعم شیرین و گس دارد. این میوه در فرهنگ قدیم روستا جز غذاهای روزمره مردم بوده که به مرور زمان و با وارد شدن دیگر آداب و رسوم به فراموشی سپرده شد. در دیگر لهجه های شهرهای شمال در تالش به اسم آمبر، در رامسر خرما، در مازندارن خرمندی و در گرگان انده، اندی یا اندو خرما گفته می شود.
دیو اربه = دیو ارباه ( خرمالوی ریز جنگلی)
در قدیم از آن شیره و دوشاب می گرفتند و روش کار بدین صورت بود که در ابتدا این میوه جنگلی بر داشت شده و سپس بر روی تنه درختی به شکل استوانه و قایق مانند روی آن با پا و یا چکمه لگد کوب می شد .پس از خارج شدن شیره آن را به حال خود رها می نمودند و بعد از گذشت یک روز کل شیره در اثر شیب گذاشتن تنه درخت در قسمت انتهایی استوانه جمع می شد. سپس دوشاب تهیه شده را به همراه برنج کته و یا نان می خوردند.
« اربه » یا ” خرمندی ” را در قسمت بزرگتر ناو می ریختند وآن را با چوبی سرپهن به شکل «کوبه» له می کردند وبعد کمی خاکستر هیزم یا پوست برنج (=فلfal) روی آن میریختند و بعد لگد میزدند.
لگد زدن به تناوب انجام می گرفت پس از لگد زدن و چنگ زدن ناو را کمی به طرف خالی ظرف بلند می کردند تا «شیره» به دست آمده از آن سوراخ به ظرفی دیگر مثلا «تشت» منتقل گردد.زمانیکه شیره ها کاملا چکیده شدند آن را در دیگی می ریزندو روی اجاق می گذارند تا بجوشد و کف سفید روی شیره را دور می ریزند و گرما میدهند تا آبش بخار شود.
رئیس شورای اسلامی شهرستان فومن دوشاب را دارای دو مصرف غذایی و دارویی خواند و بیان داشت: از لحاظ غذایی دوشاب گرفتن و شیره به جای قند و شكر، سكنجبین، شربت آلبالو و همچنین برای برنج بو داده مورد استفاده قرار می‌گیرد. مدیر جشنواره های بومی و محلی گیلان،اضافه کرد: در گذشته دوشاب جنبه دارویی نیز داشت و برای درمان كم خونی از آن استفاده می‌شد كه تاثیر موثری در بهبود این بیماری دارد و اربا دوشاب از سال‌های گذشته رایج بوده است.
دوشاب در بازارهای محلی گیلان كیلویی هشت تا دوازه هزار تومان به فروش می‌رسد كه خانواده‌های روستایی با تولید این ماده غذایی طبیعی بخشی از مخارج زندگی خود را تامین می‌كنند. وی متذکر شد: به دلیل استقبال خوب مردم از جشنواره اربا دوشاب و دوشاب، متاسفانه برخی اقراد سودجو از شیره انگور به جای اربا دوشاب به بازار عرضه می کنند .
گونه ديوسپيروس لوتوس (خرمالو) نامهاي محلي گوناگون دارد و به آن خرمندي ، امبرو ، اربا ، اربه و خرمنديل مي‌گويند. از چوب سخت وسنگين اين درخت در ساختن ماسوره‌هاي نساجي استفاده مي‌شود. گونه ديگر آن ديوسپيروس تومانتوزا است که درختاني با قد متوسط هستند و در بلوچستان به نام محلي تاميرو ناميده مي‌شوند. خرمالوي معمولي ديوسپيروس کاکي غالبا کاشته مي‌شود و واريته‌اي از آن را که فاقد دانه است از طريق پيوند با پايه ديوسپيروس لوتوس تکثير مي‌کنند. گونه ديوسپيروس ويرژينيانا ، که ميوه‌اي نسبتا بزرگتر از خرمالوي معمولي دارد، در 40 سال پيش به نام خرمالوي ژاپني وارد ايران شده و در بيشتر نواحي مازندران کاشته مي‌شود. از تبیان
نام علمی آن Diospyros lotus است و در اصطلاح تالشی به درخت خرمالوی وحشی آمبودو و به میوه آن آمبو می گویند. از اسفنديارآقاجانی در طب سنتی به بیماران بیماری «فاویسم» و زردی (یرقان) اربه دوشاب می خوراندند که خاصیت درمانی داشت. ار آنجا که دوشاب دارای طبع گرم است بیشتر در فصل زمستان مصرف می شود. در زمستان «اربه دوشاب»را با برف بهم می آمیزند و می خورند که به آن «ورف دوشاب» می گویند. همچنین برنج برشته شده را با دوشاب مخلوط و به عنوان تنقلات استفاده می کنند . امروزه هنوز هم در گوشه و کنار گیلان این خوراکی محلی تولید می شود.
منبع: سفره خونه
