خواص دارویی گیاه شوکران

به فارسى«شوكران»گویند و در كتب طب سنتى«شوكران»و«حفوظه»نامبرده‌مى‌شود.در كتب قدیم فارسى با نامهاى«شیكران»و«سیكران»و«دورس تفتى»و«بیخ‌كوهى»و«بیخ تفتى»و«باریقون»و«قونیون»و«جقوطه»و«شوكران آتنى»آمده است‌(دهخدا).به فرانسوى‌ ?eugic ednarG و e?etehcat ?eugiC و etarcos ed ?eugiG وبه انگلیسى‌ kcolmeH و muinoC گویند.گیاهى است از خانوادهء earefillebmU نام‌علمى آن‌ .L mutalucam muinoC و مترادف آن‌ .ztnarC silaniciffo atuciC است.

مشخصات‌

شوكران كبیر گیاهى است علفى  ٢  ساله.این گیاه كه همان شوكران معروف قدیم‌است كه طبق گفتهء تاریخ به سقراط خورانده شده است،گیاهى است بلند كه تا یك مترو یا بیشتر ارتفاع دارد.ساقهء آن استوانه‌اى توخالى و قوى با شاخه‌هاى منشعب درقسمت فوقانى ساقه و اغلب در قسمتهایى از ساقه بخصوص زیر چتر گلها لكه‌هاى‌ارغوانى بنفش دیده مى‌شود.برگهاى آن متناوب و در بعضى قسمتهاى ساقه متقابل،به‌رنگ سبز تیره با بریدگى زیاد،كمى شبیه برگ جعفرى منتهى با رنگ سبز تیره‌تر بایك بوى قوى سمّ بخصوص اگر آن را لاى انگشتان بمالند بوى آن خیلى بیشترمى‌شود.گلهاى سفید به صورت گروهى مانند چتر در رأس ساقهء گل‌دهنده ظاهرمى‌شوند.

میوهء آن گرد خیلى كوچك و داراى تعدادى برجستگى با سطح خارجى‌ناصاف است.تمام اعضاى گیاه سمّى است و سمیت آن در شرایط اقلیمهاى متفاوت‌مختلف است مثلا شوكران كبیر كه در مناطق شمال اروپا كه سرد است مى‌روید تقریباسمیت ندارد و خیلى سمیت آن كم است به‌طورى كه حیوانات ضمن علوفه مى‌خورندو خطر ندارد،ولى ارقامى كه در جنوب اروپا،آسیا و در ایران در آب‌وهواى گرم‌مى‌روید خیلى سمّى و خطرناك هستند.شوكران كبیر در ایران در مناطق شمال وجنوب ایران و در سایر مناطق مانند فارس و خراسان مى‌روید.در شمال ایران دردامنه‌هاى سنگى پوشیده از درختان سرو كوهى در ارتفاعات  ٢٠٠٠  متر و بالاتر دیده‌شده است.به‌طور كلى این گیاه در اراضى سنگلاخ و متروكه و مرطوب مى‌روید وگلهاى آن معمولا در تیر و مردادماه سال دوم ظاهر مى‌شوند.معمولا برگ و میوهءشوكران كبیر مصرف دارویى دارد.

تركیبات شیمیایى‌

از نظر تركیبات شیمیایى در گیاه شوكران كبیر آلكالوئیدهاى دى-كونى‌ئین‌ ١ [كه‌سابقا آن را سیكوتین‌ ٢ و یا كونى‌سین‌ ٣ نیز مى‌نامیده‌اند].گاما-كونى‌سئین‌ ۴ ،كونیدرین‌ ۵ ،ان-متیل كونى‌ئین‌ ۶ ،هسپریدین‌ ٧ و اسانس وجود دارد.نسبت درصدمقدار آلكالوئیدها در اعضاى مختلف گیاه به شرح زیر است:

در ساقه‌ها و شاخه‌ها( ٠ / ٠۶ - ٠ / ٠١ )درصد،در برگها( ٠ / ٨ - ٠ / ٠٣ )درصد،در گل‌ها( ٠ / ٢۴ - ٠ / ٠٩ )درصد و در میوهء نارس و سبز آن( ٠ / ٩٨ - ٠ / ٧٣ )درصد [P.M.I.G] .

در گزارش دیگرى در مورد تركیبات شیمیایى گیاه شوكران كبیر چنین آمده‌است.
در گیاه وجود كونى‌ئین‌ ١ ،متیل كونى‌ئین‌ ٢ ،كونیدرین،پزودو كونیدرین‌ ٣ ،كونى‌سئین و روغن ثابت تأیید شده است‌[یونگ كن‌].

خواص-كاربرد

در چین و هند و چین از گیاه شوكران كبیر در استعمال خارجى براى معالجهءناراحتى‌هاى جلدى و گرفتگى‌هاى غدد و سرطان استفاده مى‌كنند.این گیاه را به عنوان‌داروى ضد اسپاسم،آرام‌بخش،ضد هارى‌ ۴ و ضد كزاز ۵ مى‌شناسند.از این دارو به‌عنوان تریاق یا ضد سم در مورد مسمومیتهاى ناشى از استریكنین‌ ۶ به كار مى‌برند.ولى‌به‌هرحال میوه‌ها،برگها و ریشه خلاصه تمام قسمتهاى گیاه سمّى است‌[پروت و هریرو كروست و پتلو].

در كتب طب سنتى حكماى ایران چنین آمده است كه شوكران از نظر طبیعت‌خیلى سرد و خیلى خشك است.از نظر خواص،خیلى مخدّر و مسكر است و از نظردارویى بیشتر استعمال خارجى دارد.براى استعمال داخلى،با مقدار خیلى كم و خیلى‌با احتیاط تجویز مى‌شود.مقدار خوراك این گیاه و عصارهء آبى آن  ٠ / ٢  گرم است كه‌عصارهء آبى را مى‌توان به صورت حب مصرف كرد.از عصارهء الكلى و تنطور آن‌ ٣٠ - ١٠  قطره ممكن است در داخل یك پوسیون خورده شود.چون سمّى است درمواردى كه مصرف داخلى آن لازم مى‌شود،حتما باید زیر نظر پزشك و با نظرپزشك باشد.شوكران اگر به مقدار بیش از حد مجاز مصرف شود موجب بروز تهوع‌و سردرد و سرگیجه مى‌شود.ابتدا عضلات اراده را فلج مى‌كند بعد عضلات تنفسى‌سینه و در آخر عضلات دیافراگم فلج مى‌شود و حالت اختناق عارض شده و موجب‌مرگ مى‌گردد،ولى مقدار كم آن از عوامل مؤثره براى تسكین دردها مى‌باشد.

معمولا شوكران كبیر را براى درمان اقسام سرطان تجویز مى‌نمایند و در اقسام‌تومورهاى خنازیرى نتایج خوب داده است.ضمنا براى كنترل آسم و سیاه‌سرفه و سرفه‌هاى شدید و بیشتر اختلالات عصبانى سودمند است.در رفع سل ریه نیز تجویزمى‌شود.از نظر سایر خواص معتقدند كه اگر خوشهء دانه بستهء آن را قبل از آنكه تخم‌آن كامل و خشك شود گرفته و بكوبند و عصارهء آن را گرفته در آفتاب خشك كنند،داروى بسیار نافعى است،براى تسكین دردهاى چشم خیلى مفید است و اگر بر پستان‌دختران گذارده شود مانع بزرگ شدن بیش از حد متعارف پستان مى‌گردد و اگر ضمادآن بر بیضهء پسران و یا بر كشالهء ران پسران گذارده شود مانع احتلام و مانع نغوظهاى‌دردناك شدید مى‌شود،اگر بر قضیب گذارده شود نیروى جنسى را ضعیف مى‌كند ومانع بزرگ شدن خارج از حد متعارف قضیب مى‌گردد و اگر بر زهار یا هر عضوى كه‌بخواهند مو بر آن نروید بگذارند مانع رویش مو مى‌شود.اگر ضماد آن را بر شكم‌بگذارند اسهال را قطع مى‌كند و بر روى هر عضوى بگذارند مانع خونریزى آن‌مى‌شود.اگر ضماد یا عصارهء آن را بر پیشانى بمالند خونروى از بینى را قطع مى‌كند وحكیم میر محمد مؤمن نوشته است كه اگر  ٢٠  گرم از ریشهء آن را گرفته و با  ٢٠  گرم‌
بنگ دانه باهم كوبیده با  ٧۵٠  گرم آب مخلوط و  ١۵٠  گرم مویز درشت نیز در آن‌بریزند و روى آتش بگذارند تا آب آن بكلى تبخیر شود،بعد مویزها را از داروها جداكرده و نگهدارند.خوردن  ٣ - ١  عدد از این مویزها مسكر قوى است و ترشح اسپرم راقطع مى‌كند و اگر بیشتر از  ٣  دانه بخورند خواب‌آور است.

دو گونهء دیگر از جنس شوكران نیز وجود دارد كه در ایران تابه‌حال شناسایى‌نشده ولى در اروپا و سایر مناطق نیمكرهء شمالى بخصوص در هندوستان و چین وژاپن مى‌رویند كه چون به عنوان دارو مصرف دارند مختصرا به ذكر آنها مى‌پردازیم.

١ .شوكران آبى‌

در كتب مختلف طب سنتى با نامهاى«شوكران آبى»،«شیكران مائى»،«چقوطه»،«فیروزا»،«قاتل البقر»و«شیكران آبى»آمده است.به فرانسوى‌ eriatuciC و esueriv ?eugiG و به انگلیسى‌ enab woC و kcolmeh retaw naeporuE گفته‌مى‌شود.گیاهى است از خانوادهء earefillebmU نام علمى آن‌ .L asoriv atuciC ومترادف آن‌ .tiK ailofitsugna.C مى‌باشد.

مشخصات‌

به‌طورى كه در شكل ملاحظه مى‌شود این گیاه نیز به‌طور كلى شبیه شوكران كبیراست،با این تفاوت كه داراى ریشه‌هاى گوشتى و ضخیم و خیلى سمّى است و كوتاهتراز شوكران كبیر مى‌باشد.این گیاه داراى بوى خیلى متعفنى است.در مورد این گیاه‌ریشهء ضخیم آن مصرف دارویى دارد و خواص ریشهء آن تا حدود زیادى مشابه‌خواص و برگ و میوهء شوكران كبیر است.این گیاه معمولا در مردابها مى‌روید.دراروپا و هندوستان در مردابها و نهرهاى آب سرى‌ناگار اطراف كشمیر فراوان است.درایران تابه‌حال شناسایى نشده است.

تركیبات شیمیایى‌

گاهى مرگ مى‌شود[كاریونه و كیمورا].در اسانس روغنى فرّار میوه‌هاى گیاه سیمول‌ ١ و كومین آلدئید ٢ یافت مى‌شود.[كاریونه و كیمورا].

خواص-كاربرد

خواص ریشهء آن شبیه خواص برگ و میوهء شوكران كبیر است.

٢ .شوكران صغیر

دركتب طب سنتى با نامهاى«شوكران صغیر»،«كزبرة الثعلب»،«شوكران بستانى»،«شوكران باغى»و«بقدونس كاذب»آمده است.به فرانسوى‌ ?eugic etiteP و esuhtE و snidraJ sed ?eugiG و چون برگهاى آن كمى شبیه‌برگ جعفرى است‌ lisrep xuaF گفته مى‌شود.گیاهى است از خانوادهء earefillebmU نام علمى آن‌ .L muipanyc asuhteA مى‌باشد.

مشخصات و كاربرد

گیاهى است علفى در مزارع و باغها مى‌روید.خیلى كوتاه و از یك وجب نیزكوتاه‌تر است و در برخى مكانها كه مساعد باشد تا یكمتر نیز مى‌رسد.از نظر میزان‌سمیت این گیاه اختلاف نظر هست در مدارك علمى قدیم یعنى مدارك و اسناد كه‌قبل از  ۵٠ - ۴٠  سال قبل تهیه شده آن را خیلى سمّى نوشته‌اند ولى در سالهاى اخیربررسى‌هاى جدید دانشمندان شیمى این سمیت را نشان نمى‌دهد.این گیاه در اروپامى‌روید و در ایران تابه‌حال شناسایى نشده است به‌هرحال آنچه كه به نام شوكران‌مطلق مورد نظر است و از نظر خواص قابل توجه مى‌باشد همان شوكران كبیر است كه‌از اعصار قدیم از زمان سقراط تاكنون تمام بررسى‌ها و تجربیات در مورد آن‌متفق القول مى‌باشند كه مشروحا ذكر گردید.

شوكران الماء

به فارسى«شوكران آبى»و در كتب طب سنتى با نامهاى«شوكران الماء»،«فلاندرى»،«رازیانهء آبى»و«بادیان آبى»آمده است.به فرانسوى‌ eirdnallehP و telliuoneF و uae?d liuoneF و uae?d ?eugiC و به انگلیسى‌ trow porD و kcolmeh retaW و enab esroH «قاتل الفرس»گفته مى‌شود.گیاهى است سمّى ازخانوادهء earefillebmU نام علمى آن‌ .rioP(.L)mucitauqa ehtnaneO ومترادف آن‌ .L mucitauqa muirdnallehP مى‌باشد.در برخى مدارك نام اصلى‌گیاه‌ mucitauqa muirdnallehP آورده شده است. [elicirga essuoraL]

مشخصات‌

گیاهى است چندساله و علفى.ساقه آن استوانه‌اى و توخالى و مخطط به بلندى تا  ٢ متر است.برگهاى آن سبز تیره با بریدگى زیاد و خیلى ظریف مى‌باشد.گلهاى آن سفیددر گروه‌هاى كوچك مجتمع به صورت چتر در انتهاى ساقهء گل‌دهنده ظاهر مى‌شوند.

بیخ یا سوش زیرزمینى گیاه متورم و سفیدرنگ پوشیده از ریشه‌هاى دراز،میوهء آن‌تخم‌مرغى است این گیاه سمّى است ولى بیشتر براى حیوانات بخصوص اسب‌مسمومیت ایجاد مى‌كند.

این گیاه در اراضى مردابى و آبهاى راكد و كنار نهرها خوب رشد مى‌كند.دراروپا،آسیا و ایران مى‌روید.در ایران در شمال ایران بین رشت و لاهیجان در مردابها و كنار آب‌بندها به‌طور خودرو مى‌روید.

تركیبات شیمیایى‌

از نظر تركیبات شیمیایى برخى از دانشمندان وجود مادهء فلاندرین‌ ١ را در میوهءگیاه تأیید نموده‌اند ولى همه در این امر متفق القول نیستند و عده‌اى از جمله تلونگ‌ ٢ منكر وجود این ماده در میوهء گیاه هستند.به علاوه در میوهء گیاه وجود رزین،صمغ،مواد چرب و مانان‌ ٣ و اسانسى داراى فلاندرن‌ ۴ راست تأیید شده است.
توضیح:فلاندرن راست معمولا در اسانس رازیانه وجود دارد به همین دلیل بوى‌این گیاه شبیه رازیانه است.

خواص-كاربرد

میوهء شوكران آبى یا فلاندرى اشتهاآور است و مدّر،قاعده‌آور و معرّق مى‌باشدو در موارد سل و برونشیت از آن استفاده مى‌كنند.معمولا  ١٠ - ۵  گرم میوهء آن را در ١٠٠٠  گرم آب جوش دم مى‌كنند و صاف‌كرده را  ۶  دفعه در عرض  ٢۴  ساعت‌مى‌خورند.براى برونشیتهاى مزمن،سیاه‌سرفه،تسكین سرفه مسلولین و آسم اثرمحسوس دارد.
گرد میوه فلاندرى:مقدار خوراك از گرد میوهء خشك فلاندرى  ٢ - ١  گرم است.
ممكن است این گرد را در مغز نان بگذارند و بخورند و یا با عسل و یا با شربت ساده‌مخلوط نموده  ۵ - ۴  دفعه در روز بخورند.
معجون فلاندرى: ٢ - ١  گرد میوهء فلاندرى را در مقدار كافى شربت ساده ریخته وصبح و عصر بیاشامند.ساندراس از دانشمندان قدیم طب سنتى معتقد بوده است كه اگرمسلول هشت روز از این معجون بخورد احساس بهبودى مى‌كند و مشاهده مى‌شودكه اخلاط سینه كم شده،خروج آن آسان گشته،تب كاهش یافته و یا به كلى قطع شده،اشتها برگشته و خواب برقرار مى‌شود و عموما در نزله‌ها و زكامهاى مزمن و برونشیت‌آن را منظما استعمال مى‌كنند،تخفیف كلى مى‌دهد.

گرد مخلوط فلاندرى:لاكتوز یا قند شیر كوبیده و نرم شده  ۶٠  گرم،صمغ عربى‌كوبیده و نرم شده  ٣٠  گرم خصیة الثعلب كوبیده و نرم  ٣٠  گرم و میوهء فلاندرى كوبیده‌ ۵  گرم.اینها را مخلوط كرده  ۴ - ٣  دفعه در روز یك قاشق چاى‌خورى آن را درقدرى شربت قند مخلوط كرده و بخورند در رفع زكام،ناراحتى ریه و سل مفید است.

توضیح:منظور از خصیة الثعلب‌ sihcrO است كه شرح آن در بخش خاصى درجلدهاى این كتاب آمده است.

منبع: طب سنتی